Στη δεκαετία του 1990 συζητούσα συχνά το μέλλον της Ευρώπης με φίλους και συναδέλφους. Είχαμε διαφορετικές προσδοκίες. Κάποιοι από εμάς, περιλαμβανομένου και εμού, θέλαμε μια περιορισμένη, ομοσπονδιακή Ευρώπη με κεντρική κυβέρνηση και κοινοβούλιο. Άλλοι προτιμούσαν μια πιο ευρεία, αποκεντρωμένη Ευρώπη. Και έπειτα υπήρχε μια τρίτη ομάδα που προτιμούσε την λεγόμενη Ευρώπη «μεταβλητής γεωμετρίας» -μια Ευρώπη πολλών ταχυτήτων στους κόλπους της οποίας αλληλοεπικαλυπτόμενα συμπλέγματα χωρών θα θέσπιζαν δεσμούς σε διαφορετικούς τομείς πολιτικής.
Το debate έχει επανέλθει στην επίσημη ατζέντα, αυτή τη φορά όχι ως επιλογή, αλλά ως αναγκαιότητα. Η ΕΕ έχει προβλήματα. Η νομισματική της ένωση «σέρνεται» από τη μία κρίση στην άλλη. Οι μεταναστευτικές της πολιτικές είναι ένα κουβάρι. Ένα μέλος ψήφισε για να φύγει. Άλλο ένα, η Πολωνία, απομονώνει τον εαυτό της σε διπλωματικό επίπεδο.
Η Μπεάτα Σίντλο, η Πολωνέζα πρωθυπουργός, άσκησε βέτο την περασμένη εβδομάδα σε ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, σε διαμαρτυρία κατά της επανεκλογής του Ντόναλντ Τουσκ, παλιό πολιτικό αντίπαλο. Κρατά όμηρο την Ευρώπη, εξαιτίας μιας μάχης που στην πραγματικότητα αφορά την εσωτερική πολιτική της χώρας της. Στη Γαλλία και την Ιταλία, κορυφαίοι πολιτικοί της αντιπολίτευσης υπερασπίζονται την αποχώρηση από το ευρώ.
Λίγες μέρες πριν τη σύνοδο της προηγούμενης εβδομάδας, οι ηγέτες της Γαλλίας, της Γερμανίας, της Ιταλίας και της Ισπανίας συναντήθηκαν για να εκφράσουν την προτίμησή τους σε μια Ευρώπη πολλών ταχυτήτων, σε γενικές γραμμές παρόμοια με την Ευρώπη μεταβλητής γεωμετρίας που υποστήριζαν οι φίλοι μου πριν από δύο δεκαετίες. Έφτασαν σε αυτό το συμπέρασμα δια της ατόπου απαγωγής. Μια ομοσπονδιακή Ευρώπη 27 κρατών μελών αποκλείεται, διότι θα απαιτούσε βαθιές αλλαγές στις ευρωπαϊκές συνθήκες που δεν θα είχαν καμία ελπίδα να εγκριθούν από όλους. Το να μην κάνουν τίποτα επίσης δεν είναι επιλογή. Επομένως δεν υπάρχει άλλη εναλλακτική από την Ευρώπη μεταβλητής γεωμετρίας. Αλλά τι θα σήμαινε αυτό στην πράξη;
Θα πρέπει να ξεχωρίσουμε τις διαφορετικές μεταβλητές. Η πρώτη θα ήταν βαθύτερη ολοκλήρωση, βάσει των διατάξεων ενισχυμένης συνεργασίας που περιλαμβάνει το ευρωπαϊκό δίκαιο. Αυτές οι διατάξεις επιτρέπουν σε μια ομάδα τουλάχιστον εννέα κρατών μελών, να προχωρήσουν σε κοινή νομοθεσία. Αυτό αποκλείει τομείς κοινού ενδιαφέροντος, όπως είναι η κοινή αγορά ή η τελωνειακή ένωση.
Παρότι η ενισχυμένη συνεργασία ακούγεται καλή ιδέα, χρειάζεται προσοχή σε αυτό το σημείο. Η διαδικασία της «ενισχυμένης συνεργασίας» υπάρχει από τη δεκαετία του 1990 και ήρθε περισσότερο στο προσκήνιο με τη Συνθήκη της Λισαβόνας. Ένας από τους συντάκτες αυτής της συγκεκριμένης διάταξης μου είπε πως την έγραψε για να προσφέρει μια νομική βάση ώστε να εξελιχθεί η ευρωζώνη σε πιο στενή πολιτική ένωση. Αλλά η διάταξη έχει χρησιμοποιηθεί μόνο τρεις φορές -στο δίκαιο περί διαζυγίου, στις ευρωπαϊκές πατέντες ευρεσιτεχνίας και στα δικαιώματα των διεθνών ζευγαριών επάνω σε ακίνητη περιουσία. Δεν την λες και φιλόδοξη λίστα.
Αξίζει να μελετήσουμε τα σημεία όπου απέτυχε η διαδικασία. Μια ομάδα κρατών μελών ήθελε να χρησιμοποιήσει την ενισχυμένη συνεργασία για να συμφωνήσει σε φορολόγηση χρηματοοικονομικών συναλλαγών. Τα μέλη «πνίγηκαν» στις διαφωνίες, πριν συνειδητοποιήσουν ότι αν μόνο εννέα χώρες συμφωνούσαν σε έναν τέτοιο φόρο, θα βάρυναν τους εαυτούς τους με ένα ανταγωνιστικό μειονέκτημα έναντι των μελών που αρνούνταν να συμμετάσχουν.
Η δεύτερη εκδοχή μεταβλητής γεωμετρίας είναι πιο ριζοσπαστική και, σε τελική ανάλυση, η μοναδική που σέβεται τους πολιτικούς περιορισμούς και την ανάγκη επίλυσης των προβλημάτων της ΕΕ. Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση ανήκει στην κατηγορία των πραγμάτων που είναι ταυτόχρονα αναπόφευκτα και αδύνατα.
Περισσότερη ολοκλήρωση είναι απαραίτητη αν πρόκειται η Ευρώπη να δημιουργήσει μια επιτυχή, οικονομικά αποκλίνουσα νομισματική ένωση, να ισχυροποιήσει τη συνεργασία στην άμυνα σε μια περίοδο κατά την οποία ο Ντόναλντ Τραμπ αμφισβητεί το μέλλον του ΝΑΤΟ και να παραμείνει αξιόπιστη απέναντι σε δυναμικούς γείτονες, κυρίως στη Ρωσία και την Τουρκία. Την ίδια στιγμή είναι αδύνατη γιατί η αλλαγή που χρειάζεται στις συνθήκες για να χτιστεί ένα τέτοιο οικοδόμημα είναι μη ρεαλιστική.
Ο τρόπος για να βγει η Ευρώπη από αυτή την παγίδα, είναι να αποδεχθεί μια διαδικασία διάσπασης και έπειτα μιας νέας ολοκλήρωσης. Η ΕΕ στην τρέχουσα μορφή της είναι άκαμπτη. Έχει «κολλήσει» με ένα νομικό πλαίσιο για όλους, που δεν εξυπηρετεί κανέναν.
Η καλύτερη επιλογή θα ήταν μια δομή με έναν, σε λογική κλίμακα, ενσωματωμένο πυρήνα, που θα περιβάλλεται από ένα λιγότερο ενσωματωμένο εξωτερικό στρώμα. Όλα τα κράτη μέλη θα συμμετέχουν σε μια τελωνειακή ένωση και στην κοινή αγορά, αλλά όχι απαραίτητα στο κοινό νόμισμα ή στην εσωτερική, την εξωτερική πολιτική και τον μηχανισμό ασφάλειας. Η ελεύθερη μετακίνηση θα οριστεί ως υποχρεωτική για τον πυρήνα, αλλά εκούσια για τους υπόλοιπους.
Οι χώρες στην εξωτερική σφαίρα θα έχουν το δικαίωμα, αλλά όχι την υποχρέωση, να συμμετάσχουν σε βασικούς τομείς πολιτικής. Ούτε το εξωτερικό στρώμα, επομένως, θα είναι μονολιθικό. Μια τέτοια δομή θα επέτρεπε ακόμη και στη Βρετανία να ξαναπροσχωρήσει, αφού φύγει από το μπλοκ. Ωστόσο δεν θα επανεντασσόταν στην ΕΕ όπως τη γνωρίζουμε, αλλά σε έναν πιο ευέλικτο οργανισμό-διάδοχο, με διαφορετική νομική βάση.
Τα διλήμματα της Ευρώπης μπορούν να λυθούν αν ασχοληθεί με τη θεσμική δομή της. Διαφορετικά, δεν έχει άλλη επιλογή από το να προσπαθήσει να τα κουτσοκαταφέρει με την ελπίδα ότι δε θα γίνει τίποτα.
Και ξέρουμε τι κατάληξη έχει αυτό.
