Το Brexit δεν έχει ακόμα βρει μιμητές. Η πραγματική απειλή για τη συνοχή της ΕΕ, που ενέχει η ψήφος της Βρετανίας να φύγει, πάντα ήταν πιθανότερο να εμφανιστεί συν τω χρόνω, παρά αμέσως.
Του δημοψηφίσματος για το Brexit προηγήθηκε μια μακρά διαδικασία πολιτικής αποξένωσης της Βρετανίας από τις ΗΠΑ, που ξεκίνησε στη δεκαετία του 1980, αρχές δεκαετίας του 1990. Η ίδια διαδικασία εξελίσσεται τώρα σε ορισμένες άλλες χώρες, αν και για διαφορετικούς λόγους.
Ο ευρωσκεπτικισμός αυξάνεται στην Ελλάδα -που βρίσκεται σε κατάσταση μόνιμης ύφεσης χάρη στη διαχείριση της κρίσης της ευρωζώνης- και στην Ιταλία, όπου η οικονομία εμφανίζει ζοφερές επιδόσεις από τότε που η χώρα εντάχθηκε στο ενιαίο νόμισμα.
Ολόκληρο το πολιτικό σύστημα στην Ιταλία πλέον επαναστατεί. Ο πρώην πρωθυπουργός και γενικός γραμματέας του κεντροαριστερού Δημοκρατικού Κόμματος Ματέο Ρέντσι θέλει η ΕΕ να εγκαταλείψει κάποιους από τους δημοσιονομικούς της κανόνες. Ο Σίλβιο Μπερλουσκόνι, ένας ακόμα πρώην πρωθυπουργός και ηγέτης του κεντροδεξιού κόμματος Forza Italia, θέλει παράλληλο νόμισμα. Άλλοι απαιτούν δημοψήφισμα για τη συμμετοχή στο ευρώ ή ακόμα και πλήρη απόσυρση.
Η Πολωνία και η Ουγγαρία, που ηγούνται από ακροδεξιές κυβερνήσεις, επίσης απομακρύνονται από την επικρατούσα τάση. Η ΕΕ έχει κινήσει διαδικασία κυρώσεων κατά της Πολωνίας, διαμαρτυρόμενη για τις μεταρρυθμίσεις που στην ουσία θα έδιναν τον έλεγχο της κυβέρνησης στο δικαστικό σώμα.
Ακούγοντας τον Ούγγρο πρωθυπουργό Βίκτορ Ορμπαν, αναρωτιέται κανείς για πόσο η χώρα του θα θέλει να παραμείνει στην ΕΕ. Όταν η Ουγγαρία σταματήσει να είναι καθαρός λήπτης ευρωπαϊκών πόρων, ίσως οι οικονομικοί λόγοι να μην μπορούν να μη μετριάσουν τον ευρωσκεπτικισμό του. Όταν το Ηνωμένο Βασίλειο φύγει και σταματήσει να συνεισφέρει στον προϋπολογισμό της ΕΕ, η εκτίμηση των υπέρ και των κατά της συμμετοχής στην ΕΕ, ιδιαίτερα στις χώρες εκτός ευρωζώνης, θα αλλάξει.
Το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ιταλία, η Ελλάδα, η Πολωνία και η Ουγγαρία μπορεί να έχουν διαφορετικούς λόγους για να είναι δυσαρεστημένες με την ΕΕ, όμως υπάρχει ένα στοιχείο που τις ενώνει, η μεταβλητή γεωμετρία -μια ιδέα που έγινε δημοφιλής τη δεκαετία του 1990 και υποδήλωνε τη διαφορετικών ταχυτήτων ενοποίηση.
Όπως αποδείχθηκε, η ευρωζώνη δεν είναι ένα κλαμπ μέσα σε ένα κλαμπ, όπως ορισμένοι φιλοευρωπαίοι στη Βρετανία πίστευαν αφελώς. Με την πάροδο του χρόνου, τα συμφέροντα αποκλίνουν σε πολλούς τομείς. Εντός της ευρωζώνης, η ελεύθερη κίνηση της εργασίας είναι απαραίτητη για να αντισταθμίσει εν μέρει τις οικονομικές ανισορροπίες. Ωστόσο, αυτό που είναι γνωστό εντός της ευρωζώνης ως ελευθερία της κίνησης, στη Βρετανία θεωρείται μετανάστευση. Αναπόφευκτα, οι συγκρούσεις μεταξύ μιας κυρίαρχης ευρωζώνης και ενός πιο αδύναμου και δυσαρεστημένου περιθωρίου θα γίνουν πιο έντονες.
Ένας άλλος λόγος για τον οποίο δεν υπάρχει μεγάλη βιασύνη για την έξοδο είναι η έλλειψη σαφήνειας ως προς το Brexit. Δεν ξέρουμε ακόμα την ακριβή φύση της συμφωνίας εξόδου. Ούτε μπορούμε να είμαστε σίγουροι για την οικονομική της επίπτωση. Μια μακρά μεταβατική περίοδος που θα οδηγήσει σε μια ολοκληρωμένη εμπορική συμφωνία -που είναι και το πιθανότερο σενάριο- θα ελαχιστοποιούσε τα κόστη.
Αν γίνει σαφές πως η αποχώρηση δεν είναι απαραίτητο ότι θα πυροδοτήσει μια οικονομική κρίση, τότε και άλλες χώρες μπορεί να αισθανθούν λιγότερο φόβο. Το Brexit θα μπορούσε να δημιουργήσει προηγούμενο για περαιτέρω συμφωνίες εξόδου υπό το Άρθρο 50 της Συνθήκης της Λισαβόνας, καθώς η έξοδος από την ΕΕ θα αρχίσει να θεωρείται μια λιγότερο τρομακτική προοπτική. Αυτή η εκτίμηση προφανώς θα είναι διαφορετική, αν το Brexit οδηγήσει σε οικονομικό χάος.
Τα επόμενα χρόνια εκτιμώ πως η ΕΕ θα κάνει μια ακόμα προσπάθεια να μεταφέρει την εξουσία από το εθνικό επίπεδο προς το κέντρο σε διάφορους τομείς, κυρίως τη διακυβέρνηση της ευρωζώνης, με οδηγό την ατζέντα ευρωπαϊκής ενοποίησης του Γάλλου προέδρου Εμανουέλ Μακρόν, αντί του Brexit.
Είμαι αρκετά σίγουρος πως η Γαλλία και η Γερμανία θα συμφωνήσουν σε μια μεταρρύθμιση, η οποία όμως θα βασίζεται στις γερμανικές ιδέες για έναν πιο ισχυρό Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας, το ταμείο διάσωσης της ευρωζώνης και για αυστηρότερη εποπτεία των εθνικών δημοσιονομική πολιτικών, η οποία θα μετριάζεται από κάποιες συμβολικές υποχωρήσεις έναντι του Παρισιού. Οι αλλαγές μπορεί να φέρουν πιο κοντά πολιτικά τη Γαλλία και τη Γερμανία, όμως μπορεί να απομακρύνουν περισσότερο την Ιταλία.
Όσο για τις χώρες εκτός ευρωζώνης, δεν θα με εξέπληττε αν άρχιζαν να αμφισβητούν την αξία μιας ένωσης που είναι πιθανό να φέρει λιγότερα ουσιαστικά οικονομικά οφέλη στο μέλλον και η διαχείριση της οποίας γίνεται πρωτίστως προς όφελος της ευρωζώνης.
Η ΕΕ δεν είναι βέβαιο πως θα διαλυθεί, όμως θα ήταν ανόητο να ισχυριστεί κανείς πως το Brexit υποδηλώνει το αντίθετο.
