H απολιγντιτοποίηση του ενεργειακού μείγματος και η ομαλή μετάβαση στη μετανθρακική εποχή, ειδικά για τις περιοοχές με ορυχεία και σταθμούς ηλεκτρικού ρεύματος, όπως η Δυτική Μακεδονία και η Μεγαλόπολη είναι μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις με τις οποίες βρίσκεται αντιμέτωπη τόσο η κυβέρνηση όσο και η ΔΕΗ . Παρότι αναζητούνται τα εναλλακτικά πλάνα δραστηριοποίησης τίποτα δεν έχει ακόμα οριστικοποιηθεί για τις περιοχές αυτές, με μέτρα ικανά να αντισταθμίσουν τις αρνητικές επιπτώσεις για την απασχόληση και την οικονομία των περιοχών, που στο μεγαλύτερό της βαθμό, άμεσα και έμμεσα εξαρτάται από τη λιγντιτοπαραγωγή.
Ο πρωθυπουργός έχει ανακοινώσει ότι στο τέλος του 2028 δεν θα λειτουργεί καμία λιγνιτική μονάδα και ο υπουργός Περιβάλλοντος- Ενέργειας έχει δώσε ότι ως τον Ιούνιο 2020 θα έχουν κλείσει τρεις μονάδες, το Αμύνταιο, η Καρδιά και μία της Μεγαλόπολης.
Η δέσμευση για σβήσιμο όλων των λιγνιτικών σταθμών το 2028, σημαίνει ότι θα κλείσουν οι 14 μονάδες που βρίσκονται σήμερα σε λειτουργία, συνολικής ισχύος 4.375 MW, που απασχολούν 3.800 εργαζόμενους. Σε αυτές δεν συμπεριλαμβάνεται η υπό κατασκευή μονάδα της ΔΕΗ Πτολεμαϊδα V, κόστους 1,4 δισ. ευρώ, που αναμένεται να λειτουργήσει το 2022-23 για να κλείσει - ως λιγνιτική τουλάχιστον- πέντε χρόνια αργότερα.
Μάλιστα σύμφωνα με ορισμένες πληροφορίες, το πρόγραμμα απολιγντιτοποίησης μπορεί να επισπευστεί και το 2023 να κλείσουν όλες οι μονάδες εκτός από το συγκρότημα του Αγίου Δημητρίου και τη Πτολεμαϊδα V,
Σήμερα στην Ελλάδα περίπου το 18% της ηλεκτρικής ενέργειας της χώρας παράγεται από λιγνίτη. ενώ περίπου πριν από μία δεκαετία ο λιγνίτης μετρούσε πάνω από το 50%. Ας σημειωθεί ότι από το 2010 και μετά έχουν κλείσει συνολικά 8 λιγνιτικές μονάδες, ισχύος 913 MW, ενώ άλλες 6 μονάδες, ισχύος 1.850 MW βρίσκονται σε καθεστώς περιορισμένων ωρών λειτουργίας, με ορισμένες να τις έχουν ήδη εξαντλήσει και να λειτουργούν σε καθεστώς μονομερούς παρέκκλισης, μη εγκεκριμένο από την ΕΕ.
Ας σημειωθεί ότι το πρόσφατο νομοσχέδιο για τη ΔΕΗ προβλέπει, εκτός από εθελουσία έξοδο, τη δυνατότητα μετακίνησης εργαζομένων στον δημόσιο τομέα ή τον ευρύτερο δημόσιο τομέα, τους ΟΤΑ και τις περιφέρειες και όπως έχει δηλώσει ο υπουργός κ. Χατζηδάκης η εφαρμογή των μέτρων θα συνδυαστεί με την απολιγνιτοποίηση.
Ο στόχος της ΕΕ για μία Ευρώπη απαλλαγμένη από άνθρακα στην ηλεκτροπαραγωγή δεν αποτελεί πρόκληση και πρόβλημα μόνον για την Ελλάδα αλλά και για μία σειρά από άλλες χώρες.
Σύμφωνα με τη μελέτη JRC για τις περιοχές άνθρακα της Ευρώπης, που εκπονήθηκε για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, συνολικά στην Ευρώπη το 2018 λειτουργούσαν 207 ανθρακικά/λιγντικά εργοστάσια σε 21 χώρες, παραγωγικού δυναμικού 150 GW, που αντιστοιχεί στο 15% της συνολικής παραγωγής ηλεκτρισμού της ΕΕ, καθώς και 128 ορυχεία άνθρακα σε 12 χώρες-μέλη σε 41 περιοχές με συνολική ετήσια παραγωγή περί τα 500 εκατ.τόνους ή το 55% της ακαθάριστης ζήτησης στην ΕΕ. Υποδομές άνθρακα υπάρχουν σε 108 περιοχές στην ΕΕ και απασχολούν 237.000 άτομα, εκ των οποίων τα 185.000 άτομα εργάζονται σε ορυχεία. Το 1/2 αυτού του εργατικού δυναμικού ζει στην Πολωνία και ακολουθούν η Γερμανία, η Τσεχία, η Ρουμανία, η Βουλγαρία, η Ελλάδα και η Ισπανία. Υπολογίζεται ακόμα ότι ένας αριθμός της τάξης των 215.000 ατόμων αποτελούν έμμεσα απασχολούμενους.
Οι περισσότερες ανθρακικές μονάδες στην Ευρώπη έχουν σήμερα μέση ηλικία τα 35 χρόνια και η απόδοσή τους εκτιμάται σε περίπου 35%. Το πρώτο μεγάλο κύμα αποσύρσεων θα συμβεί την περίοδο 2020-2025, εξ αιτίας του ανταγωνισμού από ένα μη φιλικό προς τον άνθρακα περιβάλλον. Το κλείσιμο των μονάδων αυτών μπορεί να οδηγήσει στην απώλεια 15.000 θέσεων εργασίας, άμεσα απασχολούμενων στα εργοστάσια. Το δεύτερο μεγάλο κύμα αποσύρσεων τοποθετείται την ερχόμενη πενταετία, 2025-2030, οπότε τα 2/3 της τρέχουσας ανθρακικής παραγωγής θα έχει σβήσει.
Η τεχνολογία δέσμευσης και αποθήκευσης διοξειδίου του άνθρακα (CCS) ως μία εναλλακτική λύση μείωσης του εκπεμπόμενου στην ατμόσφαιρα διοξειδίου του άνθρακα μπορεί να διευκολύνει τη συνέχιση της δραστηριότητας ορισμένων μονάδων που θα εξοπλιστούν με τεχνολογία CCSμε την προϋπόθεση ότι θα είναι οικονομικά βιώσιμη και ότι θα έχουν ξεπεραστεί τα νομικά και θεσμικά εμπόδια. Προκαρκτικές εκτιμήσεις δείχνουν ότι σχεδόν το 13% των ευρωπαϊκών ανθρακικών εργοστασίων μπορούν να εξοπλιστούν με CCS. Προδιαγραφές για εγκατάσταση CCS έχει και η Πτολεμαϊδα V, τουλάχιστον σύμφωνα με τον σχεδιασμό της.
Εν τω μεταξύ ανθρακωρυχεία κλείνουν σε όλη την Ευρώπη, λόγω της έλλειψης ανταγωνιστικότητας. Την περίοδο 2014-2017 έκλεισαν 27 ορυχεία στη Γερμανία, την Πολωνία, τη Τσεχία, την Ουγγαρία, τη Ρουμανία, τη Σλοβακία, τη Σλοβενία και τη Βρετανία. Το 2018 έκλεισαν ακόμα 5 στη Γερμανία, την Πολωνία, την Ρουμανία και την Ιταλία. Στην Ισπανία αναμένεται να κλείσουν 26 ορυχεία και θα ακολουθήουν πολλά ακόμα, με βάση κριτήρια που στηρίζονται στην παραγωγικότητα των ορυχείων, το βάθος εξόρυξης και την ποιότητα του προϊόντος. Στο πλαίσιο αυτό εκτιμάται ότι σε βραχυ-μεσοπρόθεσμο διάστημα περί τις 109.000 θέσεις εργασίας σε ορυχεία βρίσκονται σε υψηλό κίνδυνο απώλειας, λόγω έλλειψης ανταγωνιστικότητας.
Από το 2015 ως το τέλος του 2020 εκτιμάται ότι λόγω έλλειψης ανταγωνιστικότητας -ακόμα και των ορυχείων εκείνων που απολαμβάνουν κρατικής ενίσχυσης- θα χαθούν περί τις 27.000 θέσεις εργασίας ή το 12% των συνολικά απασχολουμένων στον κλάδο.
Μέχρι το 2025 ο συνολικός αριθμός των θέσεων εργασίας που θα χαθούν σε ορυχεία και ανθρακικές/λιγνιτικές μονάδες ηλεκτροπραγωγής αναμένεται να αυξηθεί στις 77.000 και το 2030 στις 160.000.
Η Ελλάδα είναι μία από τις χώρες με το υψηλότερο βαθμό κινδύνου απώλειας θέσεων εργασίας, μαζί με την Πολωνία, τη Τσεχία, τη Ρουμανία, τη Βουλγαρία και τη Γερμανία.
Οι περιοχές όπου κατά παράδοση η οικονομία τους είχε μεγάλη εξάρτηση από τον άνθρακα/λιγνίτη παρουσιάζουν σχετικά περιορισμένη ανάπτυξη άλλων οικονομικών τομέων, ενώ οι περισσότερες ανθρακικές περιοχές έχουν χαμηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ από τον μέσο όρο. Το κοινωνικό αντίκτυπο από τη διακοπή των ανθρακικών/λιγνιτικών δραστηριοτήτων θα είναι ισχυρότερο στην Ελλάδα, όπου το ποσοστό ανεργίας είναι ήδη υψηλό αλλά και σε άλλες χώρες όπως στη Βουλγαρία, τη Τσεχία, την Πολωνία, τη Ρουμανία και τη Γερμανία.
Η συρρίκνωση των δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τον άνθρακα θα επηρεάσει και άλλους τομείς της οικονομίας. Ο ευρωπαϊκός τομέας σιδήρου και χάλυβα εξαρτάται από το εγxώριο coking coal -κοκ- μία σημαντική πρώτη ύλη για την ευρωπαϊκή οικονομία- για την κάλυψη του 37% των αναγκών. Το ορυχεία που παράγουν σκληρό άνθρακα - hard coal-μπορεί να συνεχίσουν να λειτουργούν αποκλειστικά για τις ανάγκες της συγκεκριμένης βιομηχανίας για όσο χρονικό διάστημα, τουλάχιστον, οι τιμές του coking coal παραμένουν επαρκής για να διατηρούν ενεργή τη δραστηριότητα. Επίσης θα επηρεαστούν οι κατασκευαστές εξοπλισμού για ορυχεία, οι οποίοι συνολικά απασχολούν περισσότερα από 100.000 άτομα.
Η απόσυρση των ανθρακικών/λιγντικών μονάδων πρέπει να συνοδευτεί από μία στρατηγικά σχεδιασμένη και σταδιακή διαδικασία βιομηχανικής αναδιάρθρωσης με σκοπό να στηρίξει όλους εκείνους τους πρώην απασχολούμενους σε ορυχεία και μονάδες. Νέες μορφές απασχόλησης και επιχειρηματικές ευκαιρίες μπορούν να δημιουργηθούν “κτίζοντας” πάνω στη βιομηχανική κληρονομιά των περιοχών που θα πληγούν και δημιουργώντας νέες, ανταγωνιστικές βιομηχανίες και υπηρεσίες. Η στενή συνεργασία μεταξύ των εταιριών, των ρυθμιστών , των επενδυτών, των διαμορφωτών των χρήσεων γης και των τοπιών κοινωνικών είναι καθοριστική για τον προσδιορισμό των πιο βιώσιμων χρήσεων και τη βελτιστοποίηση της κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης. Η αποκατάσταση των ορυχείων που θα κλείσουν δεν μειώνει μόνον τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις αλλά μπορεί επίσης να συνεισφέρει στην τοπική οικονομία, αν νέες υποδομές αναπτυχθούν, όπως κέντρα αναψυχής, μουσεία ή επιστημονικά κέντρα. Αν και οι νέες ευκαιρίες απασχόλησης θα προέλθουν από όλους τους τομείς της οικονομίας, ο ενεργειακός τομέας θα παραμείνει μοχλός της τοπικής ανάπτυξης. Η μετατροπή εγκαταλελειμμένων ορυχείων σε αιολικά ή φωτοβολταϊκά πάρκα, για παράδειγμα, θα μπορούσε να δώσει νέες ευκαιρίες απασχόλησης στους εργαζόμενους μετά από την κατάλληλη επανεκπαίδευση, καθώς οι δεξιότητες στον τομέα του ηλεκτρισμού, της μηχανολογίας, η εμπειρία στην εργασία κάτω από δύσκολες συνθήκες και η εμπειρία στα συστήματα ασφαλείας είναι ιδιότητες που αναγνωρίζονται από την αιολική και την ηλιακή βιομηχανία. Τέλος, η επαναχρησιμοποίηση κλειστών ορυχείων για την παραγωγή γεωθερμικής ενέργειας ή υδροηλεκτρικών εφαρμογών μπορεί επίσης να δημιουργήσει θέσεις εργασίας και κοινωνικο-οικονομικά οφέλη για τις εν λόγω κοινότητες.
