Τι θα είχε συμβεί, αν το 1989 υπήρχαν τα κοινωνικά δίκτυα; Πιάσαμε αυτό το θέμα συζήτησης κάποια βραδιά με Γερμανούς συναδέλφους και πραγματικά αποδείχτηκε, ότι η φαντασία δεν έχει όρια. Αλλά παραμένει φαντασία. Κανείς δε μπορούσε να είναι κατηγορηματικός. Οι περισσότεροι μάλλον συμφωνούσαν ότι το καθεστώς θα είχε καταρρεύσει νωρίτερα. Από την άλλη, κάποιοι θύμιζαν ότι μπορεί ο πρόεδρος της Τουρκίας, η κομματική ηγεσία της Κίνας και το ιερατείο του Ιράν να ενοχλούνται από το facebook και το twitter, αλλά τελικά μια χαρά επιβιώνουν τα καθεστώτα τους. Οι πιο ακραίοι μάλιστα, έφτασαν να υποστηρίζουν ότι τελικά τα κοινωνικά δίκτυα καμιά φορά λειτουργούν ως «αμορτισέρ», για να απορροφούν την κοινωνική πίεση προς ανελεύθερα καθεστώτα. Ετσι κι αλλιώς είναι ένα ερώτημα, το οποίο δεν θα απαντηθεί ποτέ.
Αυτό, που σίγουρα απαντήθηκε από την ιστορία με τρόπο εντυπωσιακό, ήταν ότι δεν υπάρχει περίπτωση μακροημέρευσης για ένα καθεστώς, που χάνει εντελώς την επαφή του με την πραγματικότητα. Αργά ή γρήγορα θα καταρρεύσει. Καμιά εξουσία δε μπορεί να θεωρεί τον εαυτό της σίγουρο, αν έχει αποξενωθεί πλήρως από την κοινωνία. Ακόμα και αυτοί, που μπορεί να έχουν ωφεληθεί από αυτή, αυτοί που τους έχει περιστασιακά προσεταιριστεί για να τους κερδίσει, είναι έτοιμοι ανά πάσα στιγμή να της γυρίσουν την πλάτη...
Ενα άλλο συμπέρασμα, που δε μπορεί να μας διαφύγει, είναι ότι για μια ακόμα φορά επιβεβαιώθηκε ο κανόνας που λέει, ότι ένα κίνημα που ξεκινά αυθόρμητα, με λίγο αόριστες στοχεύσεις, δεν είναι καθόλου σίγουρο το πού θα καταλήξει. Οι πρώτες διαμαρτυρίες αφορούσαν την ποιότητα της δημοκρατίας, αλλά και την ποιότητα ζωής. Η πρώτη ουσιαστική και χειροπιαστή μορφή αντίδρασης ήταν η φυγή από τη χώρα. Αλλά τα αιτήματα, αυτών που έμεναν, είχαν συχνά μια παιδιάστικη «αγνότητα», για να μην πω αφέλεια. Πολλοί πίστευαν στις αρχές του φθινοπώρου, ότι ένας δημοκρατικός σοσιαλισμός θα ήταν εφικτός. Μιλούσαν για ένα σύστημα και ένα κράτος, που θα μπορούσε να κοιτάει στα μάτια τους απέναντι στη Δύση, χωρίς να αισθάνεται μειονεκτικά. Αυτό αποδείχτηκε ουτοπικό, από τη στιγμή που τα σύνορα άνοιξαν και η πρωτοβουλία των κινήσεων πέρασε στην κυβέρνηση της Βόννης, που είχε στα χέρια της ένα πανίσχυρο όπλο: το σκληρό της νόμισμα.
